Inmiddels al weer geruime tijd geleden heb ik zelf ervaren wat het is om in een charismatische gemeente te zitten met aan het hoofd een voorganger met een sterk controlerend, manipulatief karakter. Ik zal daar verder niet over uitweiden, dat is niet echt relevant. Destijds ben ik op zoek gegaan naar informatie, en stuitte daarbij op het volgende interview, (n.b. in het blad Charisma, met als doelgroep zoals de naam al doet vermoeden, de pinkster en volle evangelie gezindte.) Ik moest hier weer eens aan denken toen ik vernam van de problemen bij Nehemia Ministries in Zwijndrecht, met een afgezette voorganger, iemand die ik ook ken uit het verleden. En recent ook het gedrag van David Maasbach, de leider van de Blessing Family in Den Haag
Het is blijkbaar en helaas een steeds weer een de kop opstekend monster; de heerszucht en eerzucht die sommige op een sokkel getilde “godsmannen” met zich meetorsen. Dat zoiets schadelijke gevolgen heeft voor de gelovigen die onder het gehoor van degelijke predikers zitten, is voor mij als een open deur intrappen. Ik hoop dat door het lezen van het volgende interview mensen worden geholpen die hier mee te maken hebben (gehad). Manipulatie kan zeer ver gaan, zo is mijn ervaring. Sommigen zullen een aantal zaken die hier genoemd worden zeker herkennen. Doe er je voordeel mee. (Jaap)
Gert-Jan Hofman (52) is 19 jaar actief als zogeheten eerstelijns psycholoog, vergelijkbaar met een huisarts in de medische wereld. Daarvóór heeft hij tien jaar ‘intramuraal’ – binnen een inrichting – gewerkt als klinisch psycholoog. Hij is getrouwd en heeft vier kinderen. Met zijn allen zijn ze lid van een pinkstergemeente. Charisma zocht hem op om zijn visie te horen over sektarische aspecten in gemeentes, die met de regelmaat van de klok een desastreuze rol spelen in de levens van gelovige mensen. Een uitgebreid gesprek was het resultaat, waarin we een zeer bedachtzame man tegenkwamen, die zich al geruime tijd in deze materie bleek te hebben verdiept.
Door HANS DE KLERK
‘Waaraan kun je sektarische aspecten herkennen?
’Hofman: ‘Het belangrijkste kenmerk is manipulatie. Daarin zitten altijd gradaties van aan de ene kant heel extreme manipulatie, tot anderzijds de oudgediende die weerstand biedt aan verandering. Wat manipulatie precies is? Mijn definitie is: mensen zó behandelen dat zij dingen gaan doen, waarvoor ze zelf nooit zouden kiezen. Je trekt ze tegen hun zin over hun grenzen heen. Ik heb regelmatig cliënten die in situaties zitten, waarin wordt gemanipuleerd. Meestal hebben ze het zelf niet in de gaten, maar ze komen met een reeks psychische klachten én een verhaal over problemen, die ze in hun kerk of in een bepaalde groep ervaren. Ze kunnen het zelf niet als manipulatie zien. Wil je het zo kunnen benoemen dan lukt dat alleen als je afstand kunt nemen, en zover zijn ze meestal niet. Ze noemen wél hun klachten, zoals schuldgevoelens, depressieve gevoelens, identiteitsproblemen, verlies van het zicht op de werkelijkheid en moeite met relativeren.
‘Bestaan er gezonde gemeenten ?’
Hofman: ‘Dat mogen we hopen. In een goed functionerende gemeente is er veel ruimte. Je wordt niet in een keurslijf gedrukt. Ieder mens heeft natuurlijke en geestelijke gaven van God gekregen. Als gemeente help je om die te ontdekken en bied je de ruimte om die tot ontplooiing te brengen. Het leiderschap is niet controlerend maar dienend. Vergelijk je het met een bedrijf, dan staan het product en het rendement niet centraal, maar de mensen. Als de mensen goed functioneren dan zal het ook goed gaan met het bedrijf. Zo is het ook met een gemeente als er echt sprake is van dienend leiderschap. Dan lopen de mensen niet gauw weg. In zo’n gemeente is er ruimte voor kritiek, waar niet alleen naar wordt geluisterd, maar die ook serieus wordt genomen. Goede communicatie tussen het leiderschap en de leden is heel belangrijk. Ik krijg vaak mensen in relatietherapie. Eén van de belangrijkste oorzaken waarom er problemen zijn, is dat de communicatie niet goed is. Daar moet dan aan gewerkt worden en hetzelfde geldt voor een gemeente. Als de leiding een eigen koers gaat varen zonder goede communicatie en men gaat voorbij aan kritische opmerkingen, dan voelen de mensen zich niet serieus genomen en krijg je gepruttel. Ze kunnen dan beschadigd raken en op een gegeven moment gaan ze weg.’
‘Hoe herken je een manipulerende leider?
Hofman: ‘Meestal is het een dominante persoon, voor wie macht en controle belangrijk zijn. In meer sektarische groepen kom je ook charismatische personen tegen met een sterke uitstraling. Ze hebben vaak iets stars en kortzichtigs met een beperkte visie, zo van ‘dit is het’. Vaak claimen ze een bijzondere relatie met God. De techniek die zo iemand gebruikt, is dat de leer die hij brengt, heilig is en afwijkingen worden niet getolereerd. En wat voor die leer geldt, is ook van toepassing op de leiders: ook geen kritiek. Dan wordt er geroepen: ‘de kerk is geen democratie maar een theocratie’, waarmee de mensen monddood worden gemaakt. De leider claimt dat hij weet wat goed is voor de gemeente en jou als persoon (‘De Heer zegt mij dat je..’). Dat kan vergaand ingrijpen in de levens van de mensen. De leer is daarbij belangrijker dan het persoonlijk welzijn van de gemeenteleden. Terwille van het hogere doel wordt er vaak ontzettend over de grenzen van de mensen heengegaan. Kom je met kritische opmerkingen over de leer of het leiderschap, dan is ‘je houding niet goed’ en ‘je moet je bekeren’, of ‘je moet je oudste gehoorzamen’.In feite wordt er onvoorwaardelijke gehoorzaamheid gevraagd en men eist honderd procent inzet voor de doelen van de gemeente, ongeacht de persoonlijke grenzen, wensen of beperkingen. ‘Zet de andere dingen maar opzij’, is ook iets wat je dan hoort. ‘Als jij zo doet, bedroef je de Heilige Geest’ kun je op je afkrijgen. Vaak worden dingen in Bijbelteksten verpakt om mensen naar de hand te zetten.
En soms wordt er emotionele druk uitgeoefend door het oproepen van schuldgevoelens (‘het kan toch niet zo zijn dat jij….bla, bla’). Dat alles is pure indoctrinatie, die lijkt op de hersenspoelings-technieken in het communisme. Jouw ideeën worden voorgesteld als onzinnig, waardoor je gaat twijfelen aan jezelf en op den duur kan het zo erg worden dat je zin en onzin niet meer uit elkaar kunt houden.
’‘En wat kenmerkt een sektarische gemeente?’
Hofman: ‘Die gaat zichzelf als exclusief zien. Dat wordt er ook ingeprent: wij weten het en wij hebben het. Het effect is isolatie van andersdenkenden: die krijgen een negatief etiket opgeplakt. Daar moet je maar niet mee omgaan. Mensen worden in de ban gedaan. Dat is echt heel sektarisch.
Wat ook kan plaats vinden, is financiële uitbuiting, die soms heel geraffineerd plaatsvindt. Alleen de mensen die hun tienden betalen, zijn de goede christenen. Hoe meer je geeft voor het hogere doel hoe beter, terwijl het er eigenlijk om gaat dat je de mensen leert om samen met de Heer op een volwassen manier met geld om te gaan.
Tenslotte, in sektarische groepen lijken sommige mensen zich boven de Here Jezus te plaatsen. Dat zullen ze natuurlijk nooit zeggen, maar ze gedragen zich wel alsof ze een veel hogere positie innemen.
’‘Wat maakt je vatbaar voor manipulatie?
Hofman: ‘Dat is een belangrijke. Wat je in het algemeen zoekt in een gemeente is geborgenheid, erbij willen horen en men wil een goed christen zijn. Je verwacht dat je dan vanaf het podium geleerd wordt hoe je een beter christen kunt worden. Dat neemt al een stuk kritische houding weg, waardoor je vatbaarder wordt, óók voor de verkeerde dingen die worden verteld, en zeker als die
zaken worden verpakt in enkele dingen die goed zijn. Ook de verwachting dat de gemeente een veilige plek is, waar liefde heerst, maakt je minder kritisch. Datzelfde geldt als je een wat meegaander, afhankelijk karakter hebt. Bovendien heerst er vaak een cultuur om verkeerde dingen met de mantel der liefde te bedekken, zeker in evangelisch/ charismatische gemeentes. Je moet liefhebben, dus jij mag niet praten over wat jij denkt dat verkeerd is.
Heb je die gedachten wèl, of praat je er toch over, dan voel je je gauw schuldig. Dat wordt vanaf het podium nog eens graag onderstreept. Of er wordt gezegd dat je er alleen mee naar de oudste toe mag gaan en die kan het daarna gemakkelijk naast zich neerleggen. Dat neemt natuurlijk niet weg dat er ook wel eens sprake zal zijn van onterechte kritiek. Gevaarlijk kan ook zijn als je een te groot verantwoordelijkheidsgevoel hebt. Je bent dan eerder geneigd om over je (grenzen) heen te laten lopen.’
‘Hoe moet je je dan opstellen?’
Hofman: ‘Word wakker en kijk goed naar jezelf, waar jij naar op zoek bent. Kijk naar de kenmerken in dit artikel en ga na of je manipulatie-elementen herkent in jouw gemeente. Als het teveel voor je wordt en je kunt je kritiek niet kwijt, ga dan weg. Als je blijft, word je in het hele gebeuren meegezogen en zelf slachtoffer van wat daar gebeurt. Of, en dat kan ook, je gaat erin mee en je kunt op een bepaald niveau komen, waarbij je van een gemanipuleerde tot manipulator wordt.
Misschien is er ook een mogelijkheid om met een paar sterke, helder denkende medestanders een verandering te realiseren door het vertrouwen op te zeggen en in het gunstigste geval een nieuw leiderschap aangesteld krijgen. Zoiets is vaak niet haalbaar door de invloed die het bestaande leiderschap uitoefent. Je zal dan eerder scheuringen zien ontstaan. Ik denk daarom dat je in de meeste gevallen beter kunt vertrekken.’
‘Je raakt in de problemen, wat dan?’
Hofman: ‘Het enige antwoord is professionele hulp zoeken die ook met dit soort problemen vertrouwd is. Belangrijk is dat je afstand neemt van de manipulatieve situatie. De confrontatie ermee moet stoppen. Zoek lotgenoten. Voor herstel is het nodig dat je mensen om je heen hebt die jou steunen. De professionele hulp heeft tot taak om een dèprogrammering te realiseren, ofwel anders leren denken. Dat doe je door goed te luisteren, door samen de Bijbel te pakken en die naast de problemen te leggen. Tegenover de leugen zetten we de waarheid van God. Dat moet je blijven doen, totdat zo iemand weer een evenwichtige kijk op de dingen heeft. Je ziet de mensen dan ontspannen, ze raken uit de kramp, komen meer in balans en bloeien op.’
‘Wat voor problemen kom je in een therapie tegen?’
Hofman: ‘Meestal loyaliteitsconflicten, die vaak samengaan met schuldgevoelens, tegenover de groep en de leider(s) met wie je zolang bent verbonden geweest en die je nu achterlaat. Er is sprake van een rouwproces en er is angst voor vergeldingsmaatregelen. Mensen worden heen en weer geslingerd en er is de neiging om terug te keren naar de oude situatie, want misschien was het allemaal zo slecht nog niet. De klachten komen niet alleen door de gemeente, het werkt door naar de werksituatie.
Het punt is dat er pas hulp wordt gezocht nadat de situatie is stuk gelopen, vaak een gevolg van een conflict met de leider. Het zou mooi zijn als de mensen eerder hun problemen herkennen en er ook wat mee doen. Naar het eigen pastoraat gaan? Het risico is groot dat zij jouw probleem niet serieus nemen, omdat zij ook onder controle van hun leiderschap staan. Je kunt beter hulp buiten de gemeente zoeken. Ga je helemaal weg en naar een andere gemeente, kijk dan goed uit hoe die geleid wordt. Bestaat de leiding uit maar één of twee personen? Is er soms sprake van ‘ideale’ oudsten die hun voorganger in alles gehoorzamen?’
‘Waarom willen sommige mensen manipuleren?’
Hofman: ‘Dan moet je in het psychisch verleden van zo iemand gaan kijken. Wat voor voorbeelden heeft zo iemand thuis gekregen? Een situatie waarin macht een belangrijke rol heeft gespeeld? Waarschijnlijk is er sprake van een affectief tekort, dat wil zeggen een tekort aan liefde en bevestiging, en waarschijnlijk zijn er ook wat andere zaken misgegaan. De vraag is: tot wat voor mens heeft dat verleden jou gemaakt en wat voor gevolgen heeft dat voor de manier waarop je met de gemeente omgaat? Jezus zei dat het om dienen gaat en niet om heersen, ook niet als je motieven (zogenaamd) goed zijn. Manipulatie voorziet in een behoefte om controle en/of macht te hebben. Je zoekt – meestal onbewust – compensatie voor iets dat eigenlijk nooit is opgelost. Het droevige is dat als leiders zelf met bepaalde psychische problemen zitten en er niks aan doen, ze een gezonde bediening in de weg staan.
‘Wat zal de reactie zijn op dit interview, denk je?’
Hofman: ‘Ach, zonder twijfel zullen sommigen zeggen: dat komt van een psycholoog dus da ‘s niks. Nu ben ik een christen-psycholoog, dat maakt het iets lastiger om het te negeren. Iemand die dit leest en waarvan wij zouden zeggen dat die manipuleert, die zal gauw zeggen: ‘Dat slaat niet op mij want ik meen het goed’. Dan houd je jezelf dus voor de gek. Aan de andere kant denk ik dat mensen die in zo’n soort situatie zitten, veel zullen herkennen.